Językoznawcy wyróżniają następujące okresy w rozwoju mowy dziecka:
1. okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (od 0 do 1 roku życia),
2. okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),
3. okres zdania (od 2 do 3 roku życia),
4. okres swoistej mowy dziecięcej ( od 3 do 7 roku życia).
Przyjmuje się, że dziecko w wieku 5 – 6 lat powinno w pełni przyswoić system fonetyczny języka ojczystego. Głoski, które wcześniej były zamieniane lub opuszczane, powinny być już realizowane w sposób poprawny.
Mowa dziecka w okresie wczesnoszkolnym powinna być rozwinięta dobrze pod względem nie tylko fonicznym, ale i słownikowym, gramatycznym, logicznym i składniowym. Właściwa powinna być również melodia, rytm i akcent.
1. Okres melodii ( okres przygotowawczy)
Pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem to krzyk. Matka uczy się rozróżniać potrzeby swojej pociechy po rodzaju krzyku. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, ze ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka z właściwą do rodzaju potrzeby pomocą.
Między 2 a 3 miesiącem życia pojawia się głużenie (gruchanie). Jest oznaką dobrego samopoczucia, początkowo pojawia się samorzutnie, później zostaje skojarzone z widokiem bliskiej osoby. Dziecko wydaje specyficzne dźwięki, obce naszej fonetyce, dostosowane do stanu fizjologicznego niemowlęcia tzn. pozycji leżącej na plecach. W przybliżeniu dadzą się porównać do samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych, np. gli, tli, kii, gla, bli, ebw itp.
Głużenie występuje również u dzieci głuchych.
Koleją formą komunikacji jest okres gaworzenia (pojawia się około 5 – 6 miesiąca życia). Gaworzenie jest odruchem warunkowym, a warunkiem jego pojawienia jest sprawnie funkcjonujący słuch fizyczny. W okresie tym dziecko powtarza dźwięki zasłyszane z otoczenia. Pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później ma – ma, ta – ta, ba – ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, nie przypisując im jednak jeszcze żadnego znaczenia. Podokres ten jest dla dziecka treningiem słuchu, który dostarcza dziecku informacji, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie określonych dźwięków.
Około 9 – 10 miesiąca życia, następuje faza echolalii. Polega na powtarzaniu własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów. Powtarzanie tych samych dźwięków i konfrontowanie ich z otoczeniem prowadzi stopniowo do rozumienia pierwszych słów (np. mama, tata).
Pod koniec 1 roku życia dziecko powinno mówić około 2 – 3 wyrazów.
Na przełomie pierwszego i drugiego roku życia zaznacza się w procesie rozwoju mowy okres względnego zastoju. Przypada on na okres, gdy dziecko uczy się chodzić i całe skupia się na opanowaniu tej czynności. Po opanowaniu umiejętności chodzenia mowa zaczyna rozwijać się jeszcze szybciej. Dzięki nowej możliwości badania świata, dziecko zdobywa dodatkowe bodźce motywujące go do mówienia.
2. Okres wyrazu
W tym okresie wyraz pełni funkcję zdania. Jeden wyraz oznacza całe zdanie. Zdanie to doskonale interpretuje najbliższe środowisko dziecka, lecz osoby z dalszego otoczenia rzadko rozumieją jego znaczenie.
Dziecko używa już wszystkich samogłosek poza nosowymi (ą, ę). Ze spółgłosek wymawia dwuwargowe twarde i miękkie (b, b'[bi], p, p', m, m'), wargowo – zębowe twarde i miękkie (w, w', f, f'), przedniojęzykowo – zębowe (t, d, n), środkowojęzykowe (ś, ź, ć, dź, k', g', ń), tylnojęzykowe (k, g, h). Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, łatwiejszymi.
W mowie słychać liczne elizje (opuszczanie) i substytucje (zamiana) dźwięków jako element rozwojowy. Charakterystyczne jest w tym okresie jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Dziecko upraszcza grupy spółgłoskowe. Występuje duża ilość onomatopei.
Powstają pierwsze wypowiedzi dwuwyrazowe, np. baba ała (babcia dała).
Pod koniec 2 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć od 20 do 60 wyrazów (słownik czynny), rozumie zaś znacznie więcej wyrazów.
3. Okres zdania
Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Pojawia się przedniojęzykowo – dziąsłowe „l". Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. W końcowym okresie mogą pojawić się głoski przedniojęzykowo – zębowe (s, z, c, dz), będące samoistnymi fonemami lub substytucjami trudniejszych fonemów.
Narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne, dlatego trudne głoski nadal mogą być zastępowane łatwiejszymi. Samogłoski mogą być jeszcze zamieniane (a – o, e – a, i – y).
Dziecko w wieku 3 lat powinno wymawiać spółgłoski dwuwargowe twarde i zmiękczone (p, p' [pi], b, b', m, m'), wargowo – zębowe twarde i zmiękczone (f, f', w, w'), środkowojęzykowe (ś, ź, ć, dź, ń, k', g', h'), tylnojęzykowe (k, g, h), przedniojęzykowo – zębowe (t, d, n), przedniojęzykowo – dziąsłowe (l, l') oraz półsamogłoski (ł, j).
Cechą charakterystyczną tego okresu jest znaczny przyrost słownictwa. Mowa staje się bardziej zrozumiała, także dla osób spoza najbliższego otoczenia dziecka. Pojawiają się 2 – 3 wyrazowe zdania. Obserwuje się wzrost wypowiedzeń oznajmujących i pytających, a wygaszenie wypowiedzeń żądających. Zanikają onomatopeje, w miejsce których pojawiają się słowa właściwe.
Słuch fonematyczny jest na tyle sprawny, że dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć i potrafi ją wyróżnić w wyrazie, choć często nie potrafi jej jeszcze samodzielnie wypowiedzieć. Nierzadko pojawia się poprawianie mowy dorosłych, którzy zwracając się do dziecka „spieszczają" wymowę niektórych słów.
4. Okres swoistej mowy dziecięcej
Jest to czas intensywnego kształtowania się mowy dziecka. Rozwija się sprawność aparatu artykulacyjnego, pozwalająca opanować dziecku coraz to nowe umiejętności w zakresie fonetyki języka polskiego.
Za normę w tym okresie uznaje się pojawienie pod koniec 4 roku życia ( a czasem wcześniej) głoski „r". Około 5 roku życia pojawiają się głoski „sz", „ż", „cz", „dż", choć w mowie spontanicznej mogą być jeszcze zastępowane łatwiejszymi odpowiednikami.
Charakterystyczne dla tego okresu jest występowanie licznych odrębności językowych.
Typowe odrębności językowe występujące w wieku 3 – 5 lat (według L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego):
• Opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (elizja): zupa midolowa, komotywa, palas (parasol), kapel (kapelusz).
• Przestawki głoskowe (metateza): emelemtasz (elementarz), wałka (ławka).
• Tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów (kontaminacja): zatelefonić (zatelefonować i zadzwonić), nakluczyć (zamknąć na klucz).
• Zniekształcenie wyrazu: olompocik (kompocik).
• Formy czasu teraźniejszego: ja chcem.
• Formy czasu przeszłego: usiundłam, boliło.
• Formy czasu przyszłego: Tramwaj zaras rusznie.
• Rozkaźnik: rozeblij mnie, placowej (pracuj).
• Bezokolicznik: chce mi się spić.
• Rzeczowniki: zrobiłam ludzia.
• Przymiotniki: doblejsze jak cukielek.
• Liczebniki: dwoma koniami, dwie kapelusze.
• Zgrubienia: mamucha, jabłucho.
• Neologizmy (nowotwory): tryskawica ( fontanna), zawidelcuję.
W mowie dziecka 4 - letniego utrwalają się głoski „s", „z", „c", „dz". Nie powinny być już zamieniane na „ś", „ź", „ć", „dź". Pojawia się głoska „r", choć jej opóźnienie nie powinno niepokoić. Czasem opanowanie trudnej artykulacyjnie głoski „r" jest dla dziecka takim sukcesem, że zaczyna jej nadużywać i wymawia: rarka (lalka), mreko (mleko).
Głoski „sz", „ż", „cz", „dż" jeszcze zamienia na „s", „z", „c", „dz" lub „ś", „ź", „ć", „dź" (tzw, seplenienie fizjologiczne).
Mowa dziecka 5 - letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Wypowiada głoski „sz", „ż", „cz", „dż", choć w mowie potocznej może je jeszcze zastępować łatwiejszymi odpowiednikami (s, z, c, dz). Głoska „r" powinna być już wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe są jeszcze upraszczane.
Mowa 6 – latków powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym.
Opracowała: Sandra Dobrowolska
Na podstawie:
1. G. Demelowa „Elementy logopedii", Warszawa 1982, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
2. J. Gruba, I. Polewczyk „Wybrane zagadnienia logopedyczne. Część I. SZ, Ż, CZ, DŻ", Gliwice 2003, Wydawnictwo „Komlogo".
