ü Rozwój mowy dziecka
Językoznawcy wyróżniają następujące okresy w rozwoju mowy dziecka:
1. okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (od 0 do 1 roku życia),
2. okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),
3. okres zdania (od 2 do 3 roku życia),
4. okres swoistej mowy dziecięcej ( od 3 do 7 roku życia).
Przyjmuje się, że dziecko w wieku 5 – 6 lat powinno w pełni przyswoić system fonetyczny języka ojczystego. Głoski, które wcześniej były zamieniane lub opuszczane, powinny być już realizowane w sposób poprawny.
Mowa dziecka w okresie wczesnoszkolnym powinna być rozwinięta dobrze pod względem nie tylko fonicznym, ale i słownikowym, gramatycznym, logicznym i składniowym. Właściwa powinna być również melodia, rytm i akcent.
1. Okres melodii ( okres przygotowawczy)
Pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem to krzyk. Matka uczy się rozróżniać potrzeby swojej pociechy po rodzaju krzyku. Dziecko natomiast zaczyna kojarzyć, ze ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka z właściwą do rodzaju potrzeby pomocą.
Między 2 a 3 miesiącem życia pojawia się głużenie (gruchanie). Jest oznaką dobrego samopoczucia, początkowo pojawia się samorzutnie, później zostaje skojarzone z widokiem bliskiej osoby. Dziecko wydaje specyficzne dźwięki, obce naszej fonetyce, dostosowane do stanu fizjologicznego niemowlęcia tzn. pozycji leżącej na plecach. W przybliżeniu dadzą się porównać do samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych, np. gli, tli, kii, gla, bli, ebw itp.
Głużenie występuje również u dzieci głuchych.
Koleją formą komunikacji jest okres gaworzenia (pojawia się około 5 – 6 miesiąca życia). Gaworzenie jest odruchem warunkowym, a warunkiem jego pojawienia jest sprawnie funkcjonujący słuch fizyczny. W okresie tym dziecko powtarza dźwięki zasłyszane z otoczenia. Pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później ma – ma, ta – ta, ba – ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, nie przypisując im jednak jeszcze żadnego znaczenia. Podokres ten jest dla dziecka treningiem słuchu, który dostarcza dziecku informacji, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie określonych dźwięków.
Około 9 – 10 miesiąca życia, następuje faza echolalii. Polega na powtarzaniu własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów. Powtarzanie tych samych dźwięków i konfrontowanie ich z otoczeniem prowadzi stopniowo do rozumienia pierwszych słów (np. mama, tata).
Pod koniec 1 roku życia dziecko powinno mówić około 2 – 3 wyrazów.
Na przełomie pierwszego i drugiego roku życia zaznacza się w procesie rozwoju mowy okres względnego zastoju. Przypada on na okres, gdy dziecko uczy się chodzić i całe skupia się na opanowaniu tej czynności. Po opanowaniu umiejętności chodzenia mowa zaczyna rozwijać się jeszcze szybciej. Dzięki nowej możliwości badania świata, dziecko zdobywa dodatkowe bodźce motywujące go do mówienia.
2. Okres wyrazu
W tym okresie wyraz pełni funkcję zdania. Jeden wyraz oznacza całe zdanie. Zdanie to doskonale interpretuje najbliższe środowisko dziecka, lecz osoby z dalszego otoczenia rzadko rozumieją jego znaczenie.
Dziecko używa już wszystkich samogłosek poza nosowymi (ą, ę). Ze spółgłosek wymawia dwuwargowe twarde i miękkie (b, b'[bi], p, p', m, m'), wargowo – zębowe twarde i miękkie (w, w', f, f'), przedniojęzykowo – zębowe (t, d, n), środkowojęzykowe (ś, ź, ć, dź, k', g', ń), tylnojęzykowe (k, g, h). Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, łatwiejszymi.
W mowie słychać liczne elizje (opuszczanie) i substytucje (zamiana) dźwięków jako element rozwojowy. Charakterystyczne jest w tym okresie jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Dziecko upraszcza grupy spółgłoskowe. Występuje duża ilość onomatopei.
Powstają pierwsze wypowiedzi dwuwyrazowe, np. baba ała (babcia dała).
Pod koniec 2 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć od 20 do 60 wyrazów (słownik czynny), rozumie zaś znacznie więcej wyrazów.
3. Okres zdania
Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Pojawia się przedniojęzykowo – dziąsłowe „l". Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. W końcowym okresie mogą pojawić się głoski przedniojęzykowo – zębowe (s, z, c, dz), będące samoistnymi fonemami lub substytucjami trudniejszych fonemów.
Narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne, dlatego trudne głoski nadal mogą być zastępowane łatwiejszymi. Samogłoski mogą być jeszcze zamieniane (a – o, e – a, i – y).
Dziecko w wieku 3 lat powinno wymawiać spółgłoski dwuwargowe twarde i zmiękczone (p, p' [pi], b, b', m, m'), wargowo – zębowe twarde i zmiękczone (f, f', w, w'), środkowojęzykowe (ś, ź, ć, dź, ń, k', g', h'), tylnojęzykowe (k, g, h), przedniojęzykowo – zębowe (t, d, n), przedniojęzykowo – dziąsłowe (l, l') oraz półsamogłoski (ł, j).
Cechą charakterystyczną tego okresu jest znaczny przyrost słownictwa. Mowa staje się bardziej zrozumiała, także dla osób spoza najbliższego otoczenia dziecka. Pojawiają się 2 – 3 wyrazowe zdania. Obserwuje się wzrost wypowiedzeń oznajmujących i pytających, a wygaszenie wypowiedzeń żądających. Zanikają onomatopeje, w miejsce których pojawiają się słowa właściwe.
Słuch fonematyczny jest na tyle sprawny, że dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć i potrafi ją wyróżnić w wyrazie, choć często nie potrafi jej jeszcze samodzielnie wypowiedzieć. Nierzadko pojawia się poprawianie mowy dorosłych, którzy zwracając się do dziecka „spieszczają" wymowę niektórych słów.
4. Okres swoistej mowy dziecięcej
Jest to czas intensywnego kształtowania się mowy dziecka. Rozwija się sprawność aparatu artykulacyjnego, pozwalająca opanować dziecku coraz to nowe umiejętności w zakresie fonetyki języka polskiego.
Za normę w tym okresie uznaje się pojawienie pod koniec 4 roku życia ( a czasem wcześniej) głoski „r". Około 5 roku życia pojawiają się głoski „sz", „ż", „cz", „dż", choć w mowie spontanicznej mogą być jeszcze zastępowane łatwiejszymi odpowiednikami.
Charakterystyczne dla tego okresu jest występowanie licznych odrębności językowych.
Typowe odrębności językowe występujące w wieku 3 – 5 lat (według L. Kaczmarka i P. Smoczyńskiego):
• Opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (elizja): zupa midolowa, komotywa, palas (parasol), kapel (kapelusz).
• Przestawki głoskowe (metateza): emelemtasz (elementarz), wałka (ławka).
• Tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów (kontaminacja): zatelefonić (zatelefonować i zadzwonić), nakluczyć (zamknąć na klucz).
• Zniekształcenie wyrazu: olompocik (kompocik).
• Formy czasu teraźniejszego: ja chcem.
• Formy czasu przeszłego: usiundłam, boliło.
• Formy czasu przyszłego: Tramwaj zaras rusznie.
• Rozkaźnik: rozeblij mnie, placowej (pracuj).
• Bezokolicznik: chce mi się spić.
• Rzeczowniki: zrobiłam ludzia.
• Przymiotniki: doblejsze jak cukielek.
• Liczebniki: dwoma koniami, dwie kapelusze.
• Zgrubienia: mamucha, jabłucho.
• Neologizmy (nowotwory): tryskawica ( fontanna), zawidelcuję.
W mowie dziecka 4 - letniego utrwalają się głoski „s", „z", „c", „dz". Nie powinny być już zamieniane na „ś", „ź", „ć", „dź". Pojawia się głoska „r", choć jej opóźnienie nie powinno niepokoić. Czasem opanowanie trudnej artykulacyjnie głoski „r" jest dla dziecka takim sukcesem, że zaczyna jej nadużywać i wymawia: rarka (lalka), mreko (mleko).
Głoski „sz", „ż", „cz", „dż" jeszcze zamienia na „s", „z", „c", „dz" lub „ś", „ź", „ć", „dź" (tzw, seplenienie fizjologiczne).
Mowa dziecka 5 - letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Wypowiada głoski „sz", „ż", „cz", „dż", choć w mowie potocznej może je jeszcze zastępować łatwiejszymi odpowiednikami (s, z, c, dz). Głoska „r" powinna być już wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe są jeszcze upraszczane.
Mowa 6 – latków powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym.
Opracowała: Sandra Dobrowolska
Na podstawie:
1. G. Demelowa „Elementy logopedii", Warszawa 1982, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
2. J. Gruba, I. Polewczyk „Wybrane zagadnienia logopedyczne. Część I. SZ, Ż, CZ, DŻ", Gliwice 2003, Wydawnictwo „Komlogo".
ü Kiedy do logopedy?
Z dzieckiem powinno udać się do logopedy gdy:
- Podczas artykulacji głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, t, d, n dziecko wsuwa język między zęby lub ociera nim o wargę. W każdym wieku jest to wada, z której niestety się nie wyrasta. Im dłużej zwlekamy, tym bardziej wada się utrwala.
- Dziecko nawykowo mówi przez nos.
- Dostrzegamy zmiany anatomiczne w budowie narządów mowy dziecka lub mamy wątpliwość czy dziecko dobrze słyszy.
- Dziecko zniekształca, zastępuje głoski innymi nie znanymi w języku polskim, np. gardłowo wymawia głoskę r.
- Jeżeli nasila się problem rozwojowej niepłynności mówienia (zacinanie, powtarzanie sylab)
- Dziecko 3-letnie porozumiewa się za pomocą gestów i sylab. Pod koniec trzeciego roku życia nie wymawia którejkolwiek z samogłosek ustnych (a, o, e, i, u, y).
- Po ukończeniu 4 roku życia dziecko:
- wymawia głoski s, z, c, dz jak ś, ź, ć, dź
- zamienia głoski dźwięczne na bezdźwięczne, np. d na t (dom = tom), w na f (woda = fota), g na k (gęś = kęś), b na p (buda = puta)
- myli głoski dźwiękopodobne, np. c - s (sala = cala), sz - cz i inne
- między 5. a 6. rokiem życia nie wypowiada następujących głosek: l, r, s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz, dż, k, g oraz gdy przestawia sylaby w obrębie wyrazu, lub skraca wyrazy;
Źródło: http://www.logopedia.net.pl
ü Czym jest seplenienie?
Seplenienie (czyli sygmatyzm) należy do najczęściej spotykanych zaburzeń artykulacji. Jest to nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub trzech szeregów (tj. ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż). Zaburzeniu może ulec artykulacja jednej, kilku lub nawet kilkunastu głosek.
W seplenieniu wyróżniamy następujące sposoby realizacji dźwięków:
1. Deformacja (tzw. sygmatyzm właściwy).
Polega na nieprawidłowej wymowie spółgłosek zębowych (s, z, c, dz), dziąsłowych (sz, ż, cz, dż) oraz palatalnych (ś, ź, ć, dź). Deformacja wymienionych głosek jest wynikiem zmiany miejsca artykulacji. Brzmienie jest zniekształcone, nienaturalnie. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, wyróżnia się różne typy sygmatyzmu (np. międzyzębowy, boczny, przyzębowy, wargowo – zębowy itd.)
2. Substytucja (tzw. parasygmatyzm).
Polega na zastępowaniu jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo.
Zjawisko to jest dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jeżeli jednak utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologię.
Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:
• spółgłoski dziąsłowe: sz, ż, cz, dż (które najpóźniej pojawiają się w mowie dziecka) zastępowane są szeregiem łatwiejszym: s, z, c, dz
• spółgłoski zębowe: s, z, c, dz oraz spółgłoski dziąsłowe: sz, ż, cz, dż zastępowane są przez spółgłoski palatalne: ś, ź, ć, dź
• spółgłoski dentalizowane szczelinowe: ś, ź, s, z, sz, ż mogą być zastępowane przez spółgłoski dentalizowane zwartoszczelinowe: ć, dź, c, dz, cz, dż
• spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza – kosa, żyto – szyto itp.)
3. Elizja (tzw. mogisygmatyzm).
Polega na opuszczaniu dźwięku. Głoski dentalizowane mogą być opuszczane, bądź w ogóle nierealizowane.
Podobnie jak w przypadku substytucji jest to do pewnego momentu zjawisko zgodne z normą rozwojową, natomiast jeśli utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologię.
W razie jakichkolwiek wątpliwości najlepiej skontaktować się z logopedą.
Opracowała: Sandra Dobrowolska
Na podstawie:
1) Logopedia – pytania i odpowiedzi, pod red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003, t. 2
ü Diagnoza logopedyczna - jak wygląda?
Celem diagnozy logopedycznej jest ustalenie:
a) które głoski realizowane są nieprawidłowo oraz w jaki sposób,
b) jakie są przyczyny wady wymowy,
c) jaki wpływ ma wada na proces porozumiewania się,
d) jakie są skutki zaburzenia,
e) jaki wpływ ma wada na ogólne funkcjonowanie.
Diagnoza logopedyczna rozpoczyna się wywiadem.
Przeprowadzenie wywiadu jest bardzo ważną częścią diagnozy. Logopeda będzie głównie pytał o przebieg rozwoju psychoruchowego dziecka (np. kiedy dziecko zaczęło siadać, chodzić, kiedy pojawiły się pierwsze zęby), przebieg rozwoju mowy (kiedy dziecko zaczęło mówić, pierwsze wyrazy, pierwsze zdania), sposób karmienia dziecka (piersią czy sztucznie, kiedy zostały wprowadzone pokarmy stałe i jakie, czy dziecko ma problemy z gryzieniem twardych pokarmów, czy ma problemy z połykaniem), częstość chorób dziecka (ważna jest informacja, jak często przechodzi infekcję górnych dróg oddechowych, czy ma nawyk oddychania ustami, czy śpi z otwartymi ustami i chrapie), choroby matki w ciąży, przebieg ciąży i porodu, wady wymowy w rodzinie, czy dziecko było lub jest pod opieką innego specjalisty (jeśli tak, logopeda może poprosić o przedstawienie opinii lekarskiej).
Uzyskane w wywiadzie informacje pomogą logopedzie określić przyczynę wady wymowy i opracować skuteczny plan terapii.
Ważne jest, aby rodzice przed wywiadem przypomnieli sobie informacje, które będą pomocne w przeprowadzeniu pełnej diagnozy.
Kolejnym etapem diagnozy logopedycznej jest badanie mowy.
Logopeda rozpocznie badanie krótką rozmową z dzieckiem. Zapyta o zainteresowania, ulubione książki i zabawki. Celem tej rozmowy jest zbadanie: umiejętności nawiązywania kontaktów przez dziecko, zasobu słownika, umiejętności formułowania gramatycznej wypowiedzi, umiejętności formułowania i wypowiadania własnych myśli.
W celu zbadania artykulacji logopeda użyje specjalistycznych testów. Będzie pokazywał dziecku obrazki i prosił o ich nazywanie. Obrazki w kwestionariuszach są dobrane tak, aby ich nazwy zawierały w sobie odpowiednie głoski we wszystkich pozycjach (na początku wyrazu, w środku i na końcu).
Badanie rozumienia – badanie rozumienia pojedynczych wyrazów, prostych poleceń, złożonych poleceń.
Badanie pisania i czytania. Przeprowadza się je u dzieci w wieku szkolnym, przy czym główny nacisk kładzie się na pisanie ze słuchu, czytanie głośne i czytanie ze zrozumieniem. W badaniu tym chodzi o ustalenie, czy wada wymowy ma wpływ na jakość tych procesów, tzn. czy nieprawidłowa realizacja głosek znajduje odzwierciedlenie w czytaniu i pisaniu.
Kolejnym ważnym etapem diagnozy logopedycznej jest przeprowadzenie badania uzupełniającego - w zależności od rodzaju zaburzenia badanie to może obejmować:
1. badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego,
2. badanie funkcji połykowej,
3. badanie funkcji oddechowej,
4. orientacyjne badanie słuchu,
5. badanie słuchu fonematycznego,
6. badanie pamięci słuchowej,
7. badanie kinestezji mowy (czucie ułożenia narządów mowy właściwego poszczególnym głoskom),
8. badanie płynności mowy i prozodii mowy (rytmu, melodii, akcentu),
9. badanie emisji głosu,
10. ocena funkcji głosowej
Bardzo ważnym i nieodłącznym elementem diagnozy logopedycznej jest obserwacja.
Obserwacja dostarcza logopedzie wielu cennych informacji na temat pacjenta, m. in. czy nawiązuje kontakt emocjonalny, czy wypowiada się spontanicznie, czy chętnie współpracuje, czy występują parafunkcje, jakimi gestami się posługuje.
WAŻNE!!!
Ważne, aby przed wizytą u logopedy nie straszyć dziecka. Nie należy zwracać uwagi, że spotka się z panią, która sprawdzi jak mówi. Może to zaburzyć wynik badania, ponieważ dziecko będzie się starało mówić idealnie i ukrywać wadę. Najlepiej powiedzieć dziecku, że spotka się z panią, która się z nim pobawi. Dobrze, gdyby dziecko zabrało ze sobą ulubioną zabawkę lub książkę, aby logopeda mógł łatwo nawiązać z nim kontakt.
Opracowała: Sandra Dobrowolska
Na podstawie:
1) Logopedia – pytania i odpowiedzi, pod red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2003, t. 2
ü Infantylny/ niemowlęcy sposób połykania
Co zrobić, gdy nasze dziecko ma utrwalony sposób połykania niemowlęcego? Jak ćwiczyć?
Połykanie niemowlęce (infantylne) charakteryzuje się płasko ułożonym językiem na dnie jamy ustnej. Podczas przełykania śliny język wsuwa się między zęby, naciska na nie od wewnątrz. Towarzyszy temu zaciskanie warg.
Skutkiem przetrwałego połykania niemowlęcego mogą być: wady zgryzu, wady wymowy, zmiany w narządzie żucia. Niemowlęcy sposób połykania trwa do około 3 roku zycia. Po tym okresie powinien zostać utrwalony dorosły sposób połykania.
Podczas połykania dorosłego język powinien być ułożony na podniebieniu, szczęki są zwarte, wargi nie zaciskają się.
Etap 1 - Nauka unoszenia języka za górne zęby (ćwiczenia przed lustrem, kilka - kilkanaście razy dziennie)
• Dotykamy palcem lub zimną łyżeczką podniebienia tuż za górnymi zębami (siekaczami), nazywając je „zaczarowanym miejscem", „parkingiem" itp.. w którym język (krasnoludek, samochód) powinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię.
• Przytrzymywanie czubkiem języka przy podniebieniu rodzynek, pastylek pudrowych, cukierków halls (z wgłębieniem w środku) itp.
• Zlizywanie nutelli, mleka w proszku itp. z podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
• Konik jedzie na przejażdżkę - naśladuj konika stukając czubkiem języka o podniebienie, wydając przy tym charakterystyczny odgłos kląskania.
• Winda - otwórz szeroko buzię, poruszaj językiem tak, jakby był windą - raz do góry, raz do dołu (wewnątrz jamy ustnej, nie wysuwać języka na zewnątrz!)
• Chomik - wypycha policzki jedzeniem, a ty pokaż jak można wypchnąć policzki językiem, raz z prawej raz z lewej strony (usta zamknięte).
• Malarz - maluje sufit dużym pędzlem. Pomaluj pędzlem (językiem) swoje podniebienie, zaczynając od zębów w stronę gardła (przy szeroko otwartych ustach).
• Młotek - wbijamy gwoździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młotek i uderzaj o dziąsła tuż za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwoździa (przy szeroko otwartych ustach).
• Żyrafa - ma długą szyję, wyciąga mocno szyję do góry. Otwórz szeroko usta i spróbuj wyciągnąć język do góry, najdalej jak potrafisz (wewnątrz jamy ustnej).
• Słoń - ma długą trąbę i potrafi nią wszędzie dosięgnąć. Ciekawe czy potrafisz dosięgnąć językiem do ostatniego zęba na górze i na dole, z prawej i lewej strony.
Etap 2 – przechodzimy do drugiego etapu tylko wtedy, gdy dziecko potrafi zawsze wskazać „zaczarowane miejsce".
Uczymy połykania śliny z językiem ukierowanym do podniebienia i utrzymaniu go w tej pozycji przez cały akt połykania. Mówimy do dziecka: Połóż język w zaczarowanym miejscu, zaparkuj w garażu (za górnymi zębami). Trzymaj go tam przez cały czas, zamknij zęby, uśmiechnij się szeroko ( wargi rozchylone, widać zęby) i połknij ślinę.
Połykaniu nie może towarzyszyć napiecie warg. Wargi nie powinny stawiać oporu przy ich rozchyleniu (można palcami przytrzymać rozchylone wargi i sprawdzić, czy podczas połykania nie napinają się/ zaciskają). Drugą rękę położyć na krtani i sprawdzać, czy dziecko naprawdę połyka.
Połykanie z językiem uniesionym do podniebienia i bez towarzyszącego napiecia warg, jest dowodem opanowania przez dziecko tego etapu i pozwala przejść do nastepnego.
Etap 3 – połykanie płynów.
Ćwiczenia stosujemy kilkakrotnie w ciągu dnia (w sumie przez 20 - 30 minut). Picie płynów odbywa się porcjami. Dziecko bierze do ust NIEWIELKI łyk. Wcześniej prosimy, żeby poczekało na hasło "połykamy". Polecamy, aby uniosło język do góry (zaczarowane miejsce), zamknęło zęby, rozchyliło wargi i dopiero teraz połknęło płyn.
